Trzmiele, Pszczelarz, Pszczelarstwo
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 1 of 4
pszczoły.pl>Dwumiesięcznik Pasieka Szukaj
W MOJEJ PASIECE ABECADŁO NAUKA W PASIECE CHOROBY W PASIECE PRODUKTY PASIECZNE ARCHIWUM
PRZYRODA WOKÓŁ PASIEK
W numerze
Biologia i znaczenie trzmieli
Większość naszych roślin (z wyjątkiem
wiatropylnych), czyli około 80% gatunków, do
wydania owoców i nasion wymaga zapylenia
przez owady. Ale nawet wysoce samopylne (np.
fasola zwyczajna, groch, niektóre odmiany wiśni
i śliw, pomidory) reagują na oblot owadów
znaczącą zwyŜką plonu. Zapylenie roślin
uprawnych jest tak samo waŜnym czynnikiem
plonotwórczym jak agrotechnika, nawoŜenie czy
ochrona przed szkodnikami i chorobami. Jest to
przy tym sposób najtańszy, dostępny zazwyczaj
bez Ŝadnych zabiegów ze strony plantatora.
Zdjęcie: Rafał Krawczyk, Janusz Pudełko
Wydarzenia
Jubileusz profesora
Jerzego Woyke
Apimondia 2009
Kamiańskie klimaty
W mojej pasiece
Rośliny odwiedzane są przez wiele gatunków owadów, ale najwaŜniejszymi zapylaczami
są pszczoły (
Apoidea
), nadrodzina obejmująca trzmiele wraz z pszczołą miodną i
pszczołami samotnicami. Liczebność trzmieli wzrasta od wiosny do lata. Pszczoły
samotnice występują w określonych porach sezonu, głównie wczesną wiosną i latem,
pszczoła miodna natomiast tworzy trwałe liczebnie rodziny.
W Polsce występuje 29 gatunków trzmieli, z tego na terenach rolniczych 12 do 15.
Oblatują one wiele gatunków roślin, w tym takich, których nie mogą zapylić robotnice
pszczoły miodnej z powodu specyficznej budowy ich kwiatów (np. lucerna, wyŜlin
ogrodowy czyli lwia paszcza, naparstnica, tojad) bądź są niedostatecznie zapylane, jak
długorurkowe kwiaty wyk, bobu, koniczyny czerwonej, pszeńca, ostróŜki, traganku,
nasturcji z głęboko ukrytym nektarem, niedostępnym dla robotnic pszczoły miodnej z
powodu ich krótkich języczków (67 mm). Języczki trzmieli są znacznie dłuŜsze,
dochodzą nawet do 24 mm u matek trzmiela ogrodowego (
Bombus hortorum
).
Trzmiele są ponadto wydajnymi zapylaczami, oblatują bowiem w ciągu 1 minuty np. do
25 kwiatów koniczyny czerwonej, podczas gdy pszczoła miodna jedynie 12 do 14.
Wielkość i gęste owłosienie trzmieli sprawia, Ŝe pracują w niŜszych temperaturach.
Latem spotkać je moŜna na kwiatach juŜ przy 11°C, podczas gdy pszczoła miodna
rozpoczyna pracę powyŜej 15°C. Z tego powodu ich dzień pracy jest o 23 godziny
dłuŜszy. Ostatnio trzmiele, zwłaszcza trzmiel ziemny (
Bombus terrestris
), stały się
istotnym elementem w całorocznej produkcji pomidorów szklarniowych. Ich
wykorzystanie do zapylania tej rośliny obniŜyło koszty uzyskiwania owoców i to
znacznie lepszej jakości niŜ pochodzących z hormonizacji kwiatów. Ponadto
spowodowało zaniechanie stosowania chemicznych środków ochrony roślin na rzecz
metod biologicznej walki ze szkodnikami pomidorów, dzięki czemu otrzymaliśmy
zdrową Ŝywność.
Większość gatunków trzmieli zakłada gniazda w ziemi lub na jej powierzchni. śeby
jednak mogły pełnić rolę zapylaczy upraw, muszą gnieździć się blisko pól, które nie
powinny być bardzo rozległe, poniewaŜ owady te latają niezbyt daleko od swych gniazd
(ok. 500 m). W krajobrazie rolniczym jedynymi miejscami nadającymi się do tego celu
są miedze, rowy, skarpy, wały przeciwpowodziowe, śródpolne zadrzewienia, przydroŜa
itp. niesłusznie zwane nieuŜytkami i często traktowane jako śmietniska, a takŜe
wypalane lub likwidowane jako rzekome utrudnienie mechanizacji. Trzmiele rzadko
zakładają gniazda w dłuŜej trwających uprawach. Jeśli nawet nie są naraŜone na
wytrucie zabiegami ochrony roślin, to kaŜda orka niszczy gniazda zupełnie, poniewaŜ
najczęściej znajdują się one na głębokości do 15 cm, czyli właśnie w warstwie ornej.
Zimowa pasieka
Drzewa i krzewy dla
naszej pasieki
Ul leŜak dla hobbysty,
cz. 1.
Moja metoda
zintegrowanej walki z
Varroa destructor
Pozyskujmy pierzgę
Kalejdoskop
Miody pitne, sycone
czy niesycone?
Z Pasieką w świat
4 000 000 kilo miodu
w 6 tygodni
Międzynarodowe
Kongresy
Pszczelarskie
Apimondii
Nauka w pasiece
Monitorowanie
mikroklimatu rodziny
pszczelej
system WMA, cz. 1.
Wszystko, co o
plastrze i wosku
pszczelim wiedzieć
naleŜy, cz. 4.
NieuŜytki mają jeszcze jedną zaletę. Kwitnące
na nich drzewa, krzewy i rośliny zielne
uzupełniają luki między poŜytkami, które dają
uprawy polowe i sadownicze. Jest to bardzo
waŜne, poniewaŜ trzmiele nie gromadzą
większych zapasów. KaŜda przerwa w poŜytku
hamuje rozwój gniazd, a dłuŜsze mogą
prowadzić nawet do ich ginięcia. Przy
dwudniowym braku pyłku trzmiele wyrzucają
larwy, a ich wychów wznawiają dopiero z
nawrotem poŜytku. To jednak nie powetuje
strat poniesionych przez rodzinę, która nie
osiągnie juŜ tej liczebności, jaką miałaby przy
stałym poŜytku. Niska liczebność oblatujących
Pasieka poleca
Miód i produkty
pszczele dla zdrowia,
urody i podniebienia
Z pasieki do kuchni
Ptysie, sernik z pianką
Historia
Saga rodu Kurpielów
2010-01-13
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 2 of 4
Kącik dla dziadków
i wnuczków
O pszczole, kociczce
Kundzi i kocurku
Tetroniuszu
trzmieli nie zapewni zaś plantatorowi
opłacalnych plonów. Dotyczy to zwłaszcza tych
roślin, których pszczoła miodna nie moŜe
zapylić (lucerna), oblatuje niechętnie (bób,
wyki) lub miejsc, gdzie jej brak. Sytuacja
pszczoły miodnej, zwłaszcza wobec zagroŜenia
pasoŜytem
Varroa
i wielu chorobami, jest
równieŜ trudna. Nawet dla niej nieuŜytki są
waŜną bazą poŜytkową.
Kącik kolekcjonera
Rzeźby i figurki z
motywami
pszczelarskimi
Dlatego tak waŜne jest zrozumienie konieczności ochrony dzikich zapylaczy (trzmieli i
pszczół samotnic) w naturze poprzez urozmaicanie krajobrazu rolniczego. MoŜe temu
słuŜyć tworzenie pasów zadrzewień o takim doborze drzew, krzewów i roślin zielnych,
w tym głównie bylin, aby zapewniały pszczołom i innym poŜytecznym owadom obfity
wziątek nektarowopyłkowy dostępny w róŜnych porach sezonu, a przede wszystkim
ochrona i wzbogacanie w rośliny miododajne istniejących, rolniczo niewykorzystanych
powierzchni, zwłaszcza pól leŜących ostatnio coraz częściej odłogiem.
Trzmiel ziemny
Bombus terrestris
Zdjęcie: Wiktor Franciszek Zych
Trzmiele tworzą gniazda
sezonowe od wiosny do
jesieni. Początek rodzinom
dają zapłodnione samice
matki, które wychodzą z
zimowli zwykle w
początkach kwietnia. Dzięki
obfitości poŜywienia na
oblatywanych przez nie
roślinach następuje szybki
rozwój ich jajników, co
skłania matki do rozpoczęcia
poszukiwania odpowiednich
miejsc na załoŜenie gniazda.
Większość naszych trzmieli
zakłada gniazda ziemne w
opuszczonych norach
gryzoni (np. trzmiel ziemny
Bombus terrestris
,
kamiennik
B. lapidarius
,
ogrodowy
B. hortorum
,
rudoszary
B. sylvarum
),
część w dziuplach drzew,
starych budynkach i
stodołach (np. trzmiel
drzewny
B. hypnorum
).
Rozwinięte gniazdo trzmiela ziemnego.
Zdjęcie: Mieczysław Biliński
Inne wreszcie (np. trzmiel rudy B. pascuorum, rudonogi B. ruderarius i leśny B.
pratorum) zakładają gniazda na powierzchni, w zeschłych kępach ubiegłorocznej trawy,
którą uzupełniają, zgrabiając inne szczątki roślinne w najbliŜszym sąsiedztwie. Pokrywa
gniazd naziemnych jest przy tym tak zwarta, Ŝe nawet najdłuŜsze deszcze nie
powodują ich zamakania.
Zastany materiał izolacyjny matka trzmiela przystosowuje do własnych potrzeb. Przede
wszystkim tworzy wewnątrz niewielką komorę o średnicy 23 cm, od której prowadzi
dołem wąskie przejście, przez które moŜe wydostać się na zewnątrz (gniazda
naziemne) lub do norki prowadzącej na powierzchnię ziemi (gniazda podziemne).
Pośrodku komory buduje z wypacanego wosku niewielką miseczkę na jaja o średnicy 5
6 mm, a obok niej komórkę o pojemności 24 cm3, w której gromadzi dla siebie nektar
na czas dłuŜszego pobytu w gnieździe, spowodowanego niepogodą lub koniecznością
ogrzewania czerwiu. Wosk trzmieli jest barwy brunatnej i zawiera spore domieszki
pyłku kwiatowego, dzięki temu jest plastyczny i łatwy do wykorzystania przez trzmiele
na róŜne potrzeby w gnieździe.
W pierwszej miseczce matka składa na pyłku
kilka jaj, okrywa je woskiem i, przylegając doń
ciałem, wygrzewa potomstwo. Tylko na okres
konieczny do uzupełnienia pokarmu dla siebie, a
potem dla larw, wylatuje na krótko z gniazda,
zwykle rano i przed wieczorem. W sprzyjających
warunkach matka formuje obok pierwszej
następne miseczki, umocowując je do brzegów
poprzednich. Po wylęgu larw (ok. 3 dnia od
złoŜenia jaj) poszczególne miseczki są
stopniowo łączone i tak tworzy się wspólna
kolebka z kilkunastoma larwami. W miarę
wzrostu larw matka powiększa i kształtuje
kolebkę w ten sposób, Ŝe przez całą jej długość
2010-01-13
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 3 of 4
tworzy pośrodku wgłębienie odpowiadające
wielkości swego ciała, dzięki czemu lepiej
ogrzewa larwy zarówno pod sobą, jak i po
bokach.
Trzmiel ziemny
Bombus terrestris
Zdjęcie: Rafał Krawczyk, Janusz Pudełko
Larwy trzmieli karmione są dwoma sposobami. Niektóre gatunki (np. trzmiel rudy,
rudonogi) dobudowują z boku kolebki z larwami rodzaj woskowej kieszonki lub
kominka, do którego matka, a potem robotnice składają pyłkowe obnóŜa zbierane z
oblatywanych kwiatów w koszyczkach trzeciej pary nóg. Inne gatunki (np. trzmiel
ziemny, gajowy, kamiennik) gromadzą pyłek w specjalnych komórkach z wosku lub w
próŜnych oprzędach poczwarczych i do 3. stadium karmią larwy przeŜutym pokarmem
pyłkowonektarowym podawanym od spodu kolebki, a w 4. stadium przez boczne
otwory w woskowych osłonkach otaczających poszczególne larwy. Dojrzałe larwy
przędą zbite owalne kokony, wewnątrz których przepoczwarczają się i wreszcie, po
około 1213 dniach, wygryzając otwór w górnej części oprzędu, wychodzą jako dorosłe
trzmiele. Okres rozwoju robotnicy od złoŜenia jaja do wygryzienia się z kokonu
dojrzałej postaci wynosi około 21 dni. Jeszcze w trakcie tworzenia przez larwy kokonów
trzmiele skrzętnie zbierają z nich wosk i zuŜywają do budowy następnych miseczek na
jaja. Powstałe pod okrywą woskową kokony są nieprzepuszczalne dla wody i dlatego po
wylęgu trzmieli wykorzystywane są do gromadzenia zapasów nektaru i pyłku.
Robotnice dojrzewają bardzo szybko i juŜ 2 lub
3 dnia Ŝycia podejmują pracę jako zbieraczki. W
pierwszych dniach pomaga im w tym jeszcze
matka, ale, gdy stwierdzi stałą obecność
pokarmu, pozostaje w gnieździe, zajmując się
od tej pory tylko składaniem jaj, karmieniem i
ogrzewaniem czerwiu. Robotnice jednak nie
tylko przynoszą pokarm, lecz równieŜ pomagają
matce w rozbudowie gniazda i w opiece nad
potomstwem.
Z chwilą przejęcia większości obowiązków przez
robotnice powstają w gnieździe kolejno coraz to
liczniejsze miseczki z jajami. Są one zakładane
na brzegach i stykach kokonów, tak aby nie
przeszkadzały wygryzaniu się robotnic. W ten
sposób plaster trzmieli rośnie w górę i na boki,
przyjmując kształt zbliŜony do kuli,
Trzmiel kamiennik
Bombus lapidarius
Zdjęcie: Wiktor Franciszek Zych
co zapewnia utrzymanie najlepszych warunków termicznych dla rozwoju rodziny. W
rodzinie liczącej kilkanaście robotnic, które znoszą juŜ spore ilości pokarmu, trzmiele
pokrywają od wewnątrz okrywę izolacyjną cienką warstwą wosku, oddzielając ją od
plastrów właściwego gniazda. Zapobiega to przedostawaniu się do wnętrza róŜnych
zanieczyszczeń (osypującej się ziemi, części roślinnych itp.) oraz stwarza lepszy
mikroklimat w gnieździe (odpowiednia temperatura, stała wilgotność).
Liczebność rodziny zaleŜy od gatunku trzmiela, warunków poŜytkowych oraz pogody. W
szczytowym okresie rozwoju (przełom lipca i sierpnia) silna rodzina, np. trzmiela
leśnego lub rudego, moŜe liczyć 4070 osobników, a rodzina trzmiela ziemnego lub
kamiennika ponad 100, a nawet 200 robotnic. Wraz ze wzrostem liczebności rodziny
kaŜda nowa partia czerwiu otrzymuje coraz obfitsze poŜywienie, dlatego wygryzające
się robotnice są coraz większe i wreszcie wychowywane są postacie płciowe: młode
matki i samce. Liczba młodych matek jest ograniczona najczęściej do 2030 sztuk
(choć zdarza się i ponad 100), poniewaŜ rozwijają się one z ostatnich zapłodnionych jaj
składanych przez matkę. Samce są partenogenetyczne i pojawiają się do końca
istnienia rodziny, w większości z jaj składanych przez liczne w gnieździe robotnice
trutówki. Silna rodzina moŜe wychować nawet kilkaset samców. Po kilkudniowym
pobycie w gnieździe samce rozlatują się po okolicy i, oblatując kwiaty wielu gatunków
roślin, zbierają nektar na własne potrzeby. Są więc dobrymi zapylaczami. Nocują
przewaŜnie takŜe na kwiatach.
Głównym zadaniem samców jest zapłodnienie
młodych matek, które są gotowe do lotów
godowych około 10 dnia Ŝycia, po odłoŜeniu w
swych organizmach sporych ilości ciała
tłuszczowego (do 35% suchej masy owada),
gwarantującego pomyślność ich przyszłej
diapauzy. Samce od rana wykonują loty po
zamkniętym obwodzie, pozostawiając u nasady
wybranych roślin lub kamieni kropelki
wydzieliny gruczołów Ŝuwaczkowych, których
zapach zwabia młode matki lub wyczekują na
2010-01-13
Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...
Page 4 of 4
nie w locie u wejścia do gniazda. Samiec chwyta
młodą matkę i opada z nią na ziemię lub
rośliny. Kopulacja trwa zaleŜnie od gatunku od
1 minuty do niemal godziny. Zapłodniona matka
nie wraca juŜ do macierzystego gniazda, lecz
wyszukuje sobie odpowiednie miejsce na
zimowlę. W warunkach sztucznej hodowli, w
izolatorach, matka zakopuje się w ziemi,
wygrzebując tunel głębokości kilku
centymetrów, na końcu którego tworzy komorę
nieco większą od rozmiarów
Trzmiel gajowy
Bombus lucorum
Zdjęcie: Wiktor Franciszek Zych
swego ciała. W komorze tej zapada w odrętwienie, w którym pozostaje do wiosny
następnego roku. W naturze matki mogą jednak schodzić na większą głębokość,
korzystając z nor i innych kanałów w glebie, wybierając zdaniem badaczy głównie
miejsca bardziej suche, pod ściółką lub porośnięte murawą.
Na przełomie sierpnia i września stara matka ginie, robotnice stopniowo wymierają i
rodzina przestaje istnieć. Jedynie przy ciepłej jesiennej pogodzie i względnie obfitym
poŜytku niektóre z robotnic mogą utrzymywać się w gnieździe nawet do końca
października.
Mieczysław Biliński
Pasieka nr 3/2003
««
powrót
©20032010 Dwumiesięcznik "PASIEKA" portal www.pszczoly.pl
2010-01-13
[ Pobierz całość w formacie PDF ]