Tacyt - Dzieje, Klasyka starożytna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Publius Cornelius TacitusDZIEJEEDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PLMAIL: HISTORIAN@Z.PLMMII �K S I � G A P I E R W S Z AROK 822 OD ZA�O�ENIA MIASTA, 69 NASZEJ ERYZaczn� moje dzie�o od powt�rnego konsulatu SerwiuszaGalby, kiedy koleg� jego by� Tytus Winiusz. Zdarzenia bowiempoprzednich czas�w, obejmuj�cych okres o�miuset dwudziestulat od za�o�enia Rzymu, opowiedzia�o wielu pisarzy.Jak d�ugo oni upami�tniali dzieje narodu rzymskiego, czynilito z r�wnie wielk� wymow� jak otwarto�ci�. Lecz od bitwypod Akcjum, odk�d dla dobra pokoju musiano ca�� w�adz�skupi� w r�ku jednego cz�owieka, owe wielkie talentyznikn�y; zarazem prawd� w wieloraki spos�b naruszano, naprz�dz powodu nieznajomo�ci �ycia publicznego, kt�re sta�osi� czym� obcym, a potem z powodu manii pochlebianialub, na odwr�t, z powodu nienawi�ci ku panuj�cym: tak anijedni, ani drudzy nie dbali o potomno��, poniewa� byli wrogolub s�u�alczo usposobieni. Ale stronniczo�� historyka �atwobudzi wzgard�, natomiast oszczerstwu i zawi�ci ch�tnienadstawia si� ucha; bo� z pochlebstwem ��czy si� ha�bi�cyzarzut serwilizmu, a z�o�liwo�� ma fa�szywe pozory niezale�no�ci.Mnie Galba, Otho, Witeliusz ani z dobrodziejstwa,ani z krzywdy nie dali si� pozna�. Nie b�d� przeczy�, �e mojejkarierze urz�dniczej da� pocz�tek Wespazjan, �e popchn��j� Tytus, a Domicjan jeszcze dalej posun��; lecz kto nieska�onejprawdzie �lubowa�, ten musi m�wi� o ka�dym bez mi�o�cii bez nienawi�ci. O ile mi na to starczy �ycia, od�o�y�emna staro�� panowanie boskiego Nerwy i rz�dy Trajana,temat bogatszy i bezpieczniejszy dzi�ki rzadkiemu szcz�ciutej epoki, w kt�rej wolno my�le� co chcesz, a co si� my�li �wypowiedzie�.Zabieram si� do dzie�a, kt�rego tre�� obfituje w katastrofy,srogie boje, rozterki i bunty, oraz okrucie�stwa nawet podczaspokoju pope�niane: czterech cesarzy mieczem zg�adzonych,trzy wojny domowe, jeszcze wi�cej zewn�trznych,a bardzo cz�sto jedne i drugie na raz; powodzenia na Wschodzie,niepowodzenia na Zachodzie; zbuntowana Iliria, chwiejneGalie, ujarzmiona Brytania i wnet znowu poniechana; wsp�lniepowsta�e przeciw nam ludy Sarmat�w i Sweb�w, ws�awieninaszymi i w�asnymi kl�skami Dakowie, nawet Partowie omalnie popchni�ci do chwycenia za or� wskutek oszustwa samozwa�czegoNerona. A wreszcie Italia dotkni�ta nowymikl�skami lub raczej takimi, kt�re po d�ugim wiek�w szereguznowu wr�ci�y: poch�oni�te lub zasypane miasta na tak�yznym wybrze�u Kampanii, Rzym spustoszony po�arami,przy czym najdawniejsze �wi�tynie posz�y w perzyn�, za� samKapitol r�ce obywateli podpali�y; zniewa�one �wi�te obrz�dy,skandaliczne cudzo��stwa; morze pe�ne wygna�c�w, splamioneich krwi� skaliste wyspy. Jeszcze w dzikszy spos�b sro�onosi� w stolicy: szlachectwo, maj�tek, poniechanie i piastowanieurz�d�w � uchodzi�y za przest�pstwo, a za cnot� czeka�anajpewniejsza zguba. Niemniej te� nienawistne by�y nagrodydonosicieli jak ich zbrodnie: jedni z nich niby �upu dopad�szyurz�d�w kap�a�skich i konsulat�w, inni zdobywszystanowiska prokurator�w i wp�ywy na dworzg, poruszali i obalaliwszystko, siej�c nienawi�� i groz�. Przekupywano przeciwpanom niewolnik�w, przeciw patronom wyzwole�c�w; a ktonie mia� wroga, tego zgn�bi� przyjaciel.Wiek ten jednak nie by� tak dalece niep�odny w cnoty, �ebyi pi�knych nie zrodzi� przyk�ad�w: matki towarzyszy�y synom na tu�aczce, sz�y za m�ami na wygnanie �ony; nie brak�oodwagi krewnym, sta�o�ci zi�ciom, uporczywej nawet wobectortur wierno�ci niewolnikom; s�awni m�owie dzielnie znosiliostateczn� konieczno��, a ich zgony dor�wnywa�y wielbionymludzi dawnych �mierciom. Pr�cz tych rozlicznych w �wiecieludzkim nieszcz�� zjawia�y si� na niebie i ziemi cuda,ostrze�enia b�yskawic i wr�by przysz�o�ci: radosne, smutne,dwuznaczne, wyra�ne; istotnie, nigdy gro�niejsze narodu rzymskiegokl�ski i trafniejsze zapowiedzi nie dowiod�y, �e bogowienie troszcz� si� o nasze bezpiecze�stwo, lecz troszcz� si�o nasz� kar�.Lecz zanim wy�uszcz� po porz�dku to, co sobie wyznaczy�em,wydaje mi si� potrzebne przypomnie�, jaki by� stan miasta,jaki duch wojsk, jaki nastr�j prowincyj, co w pa�stwie,obejmuj�cym �wiat ca�y, by�o zdrowe, a co chore, aby m�cpozna� nie tylko perypetie zdarze� i ich wyniki, kt�re bardzocz�sto bywaj� przypadkowe, lecz tak�e ich logiczny zwi�zeki przyczyny. Koniec Nerona, w pierwszym porywie rado�ciuwa�any za szcz�cie, wywo�a� r�ne poruszenia umys��wnie tylko w stolicy � u senator�w, ludu albo miejskiego �o�nierza� lecz tak�e w�r�d wszystkich legion�w i ich dow�dc�w;albowiem ujawni�a si� tajemnica panowania, �e mo�nagdzie indziej ni� w Rzymie zosta� cesarzem. B�d� co b�d� senatorowiebyli uradowani, zaznaczaj�c od razu �mielej sw�niezale�no�� w stosunku do nowego przecie i nieobecnego cesarza;przedniejsi rycerze odczuwali prawie r�wn� senatoromrado��; zdrowa cz�� ludu zwi�zana z interesami wielkich dom�wtudzie� klienci i wyzwole�cy skazanych i wygna�c�wkrzepili si� nadziej�; niski mot�och przywyk�y do cyrku i teatr�w,a razem z nim wyrzutki spo�r�d niewolnik�w lub ci, kt�rzynadszarpn�wszy swe mienie utrzymywali si� kosztem czciNerona, byli smutni i chciwi nowin.Za�oga miejska, nawyk�a do d�ugoletniej zaprzysi�onej s�u�byu cesarzy, raczej intryg� i pobudk� zewn�trzn� ni� z w�asnegopop�du da�a si� przywie�� do opuszczenia Nerona; terazwidz�c, �e jej nie daj� przyrzeczonego w imieniu Galby upominku, �e pok�j nie nastr�cza takiej samej jak wojna sposobno�cido wielkich zas�ug i wielkich nagr�d, �e wreszcie legionywybieraj�c cesarza ubieg�y j� w pozyskaniu jego �ask � sk�onnaby�a do przewrot�w; nadto wskutek zbrodniczych zabieg�wprefekta Nimfidiusza Sabinusa, kt�ry usi�owa� dla siebie tronzdoby�, poczyna�a si� burzy�. Wprawdzie Nimfidiusza przysamej pr�bie zamachu zgnieciono, lecz mimo usuni�cia przyw�dcybuntu niejeden z �o�nierzy zachowa� poczucie swejwsp�winy, a nie brak�o te� g�os�w, kt�re na staro�� i chciwo��Galby utyskiwa�y. Chwalona niegdy� i w ustach �o�nierzyuwielbiana jego surowo�� niepokoi�a tych, kt�rzywzdrygali si� przed dawn� karno�ci�, a kt�rych Neron przezczterna�cie lat przyzwyczaja� tak samo kocha� wyst�pki cesarzy,jak niegdy� czcili ich cnoty. Dodajmy do tego pewienzwrot Galby, zaszczytny dla pa�stwa, lecz dla niego samegoniebezpieczny: �Ja �o�nierzy sobie dobieram, nie kupuj�"; ca�ybowiem ustr�j przybra� ju� odmienn� form�.Tytus Winiusz i Korneliusz Lakon, z kt�rych jeden by� najniegodziwszym,drugi najgnu�niejszym z ludzi, ju� to obarczalitego bezsilnego starca nienawi�ci�, jak� wzbudza�y ich zbrodnie,ju� te� podkopywali jego powag� wzgard�, jak� �ywionodla ich bezczynno�ci. Marsz Galby by� powolny i krwawymordem wyznaczonego konsula Cyngoniusza Warrona i m�akonsularnego Petroniusza Turpiliana; pierwszy jako wsp�lnikNimfidiusza, drugi jako by�y w�dz Nerona zgin�li bez przes�uchaniai bez obrony, uchodz�c za niewinnych. Wej�ciedo stolicy po wyci�ciu w pie� tylu tysi�cy rozbrojonych �o�nierzyodby�o si� pod z�� wr�b�, a nawet samych zab�jc�wprzejmowa�o groz�. Przez wprowadzenie legionu hiszpa�skiego,a zatrzymanie tego, kt�ry by� Neron z �eglarzy zaci�gn��,nape�ni�o si� miasto niezwyk�� ilo�ci� wojsk, pomno�onych jeszczelicznymi oddzia�ami z Germanii, Brytanii i Ilirii; te r�wnie�Neron by� dobra� i wys�a� naprz�d do Cie�nin Kaspijskichi na wojn�, kt�r� przeciw Albanom przygotowywa�,a potem odwo�a� w celu st�umienia poczyna� Windeksa. By�to ogromny dla przewrot�w �ywio�, kt�rego �yczliwo�� niesk�ania�a si� wprawdzie do �adnej bli�ej okre�lonej osobisto�ci,kt�ry jednak dla �mia�ka by� do dyspozycji.Przypadek zdarzy�, �e w tym w�a�nie czasie doniesiono o zab�jstwieKlodiusza Makra i Fontejusza Kapitona. Makra, kt�rybezsprzecznie w Afryce wznieca� niepokoje, skaza� na�mier� z rozkazu Galby prokurator Treboniusz Garucjanus;Kapitona, kt�ry podobnie sobie poczyna� w Germanii, zamordowalilegaci legion�w, Korneliusz Akwinus i Fabiusz Walens,zanim rozkaz otrzymali. Niekt�rzy wierzyli, �e Kapiton, kt�ryzreszt� nosi� na sobie ha�bi�ce pi�tno chciwo�ci i rozwi�z�o�ci,daleki by� od my�li o przewrocie; �e natomiast legaci, kt�rzydoradzali mu wojn�, widz�c, i� nie zdo�aj� go do niej nak�oni�,sami ukuli przeciw niemu ten podst�pny zarzut, a Galbadla chwiejno�ci umys�u lub mo�e nie chc�c g��biej sprawyzbada� uzna� ich czyn � w jakikolwiek spe�nili go spos�b �poniewa� nie da� si� ju� odmieni�. W ka�dym razie obie teegzekucje �le przyj�to, a na raz znienawidzonego cesarza czyto dobre, czy z�e czyny r�wn� �ci�ga�y nienawi��. Wszystkoby�o na sprzeda�, wyzwole�cy byli przemo�ni, a niewolnicywobec nag�ej zmiany losu chciwie wyci�gali r�ce i �pieszylisi� ob�owi�, jako �e byli u starca na s�u�bie. P�u�y�o wi�c tosamo na nowym dworze z�o, r�wnie ci�kie, nie r�wnie usprawiedliwione.Sam widok Galby by� przedmiotem drwin i pogardydla ludzi, kt�rzy przywykli byli do m�odo�ci Nerona,a cesarzy � zwyczajem gminu � wed�ug okaza�o�ci i powabufizycznego mi�dzy sob� por�wnywali.Taki tedy by� nastr�j umys��w w Rzymie, jak to by�o naturalnew�r�d tak licznego zespo�u ludzi. Co si� tyczy prowincyj,to Hiszpani� zarz�dza� Kluwiusz Rufus, cz�owiek wymownyi bieg�y w polityce, lecz nie maj�cy do�wiadczenia wojennego.Galie, pr�cz pami�ci o Windeksie, zobowi�zane by�y Galbie�wie�o nadanym im prawem obywatelstwa rzymskiegoi ulgami w podatkach na przysz�o��. Te jednak gminy galickie,kt�re bezpo�rednio s�siadowa�y z armiami Germanii, nieby�y traktowane z tym samym szacunkiem; niekt�rym nawetodj�to ich dzier�awy; st�d z r�wn� gorycz� mierzy�y one cudze korzy�ci i w�asne krzywdy. Armie germa�skie � co by�obardzo n... [ Pobierz całość w formacie PDF ]