Twórcza aktywność plastyczna nauczycieli edukacji wizualnej jako dziedzina ich rozwoju zawodowego, Metodyka, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]//-->UNIWERSYTETZ•IELONOGÓRSKIDYSKURSY MŁODYCH ANDRAGOGÓW 15ZIELONA GÓRA 2014Beata KunatTwórcza akTywność plasTycznanauczycieli edukacji wizualnejjako dziedzina ich rozwoju zawodowegoNauczyciel edukacji wizualnej1, ze względu na charakter i specyfikę edukacji artystycz-nej, realizuje szczególnie złożone zadania i funkcje. Jego ważną rolą jest stymulowanietwórczej postawy uczniów wobec świata oraz przygotowanie ich do jego własnegopostrzegania, odczuwania i interpretowania2. Kompetentny nauczyciel plastyki, pro-fesjonalista, jako pedagog, artysta i animator kultury3kreuje otwartą postawę uczniówwobec szeroko rozumianej kultury, przyczynia się do rozbudzenia ich wrażliwościwobec drugiego człowieka4. W obliczu złożoności zadań edukacji plastycznej, wynika-jących z przemian społeczno-kulturalnych, zmian zachodzących w sztuce, w postawachtwórczych i odbiorczych5, nauczyciel edukacji wizualnej stoi przed koniecznościąnieustannego rozwoju swoich kompetencji zawodowych, podnoszenia własnej kulturyogólnej i pedagogicznej6, a w konsekwencji ciągłego rozwoju zawodowego.Twórcza aktywność plastycznanauczycieli edukacji wizualnej w refleksji naukowejTeoretycy edukacji artystycznej7wielowymiarowo podkreślają wagę i znaczenie twór-czej aktywności plastycznej nauczycieli edukacji wizualnej jako istotnej dziedziny ichW artykule synonimicznie stosuje się nazwy „nauczyciel plastyki” i „nauczyciel edukacji wi-zualnej”.2Por. D. Łada,Sztuka celem i środkiem wychowania,[w:]Edukacja artystyczna wobec przemianspołeczno-oświatowych,red. L. Kataryńczuk-Mania, J. Karcz, Zielona Góra 2002, s. 47.3Zob. A. Boguszewska, B. Didkowska, K. Ferenz, W. Limont, D. Śmiechowski, U. Szuścik,Stan-dardy edukacji wizualnej,[w:]Standardy edukacji kulturalnej. Materiały do konsultacji środowiskowych,red. A. Białkowski, Warszawa 2008, s. 62, 70, 77, 85, 93.4Por. M. Szymańska,Status nauczyciela plastyki w systemie kształcenia estetycznego (na podstawiebadań przeprowadzonych w szkołach płockich),[w:]Kształcenie pedagogów – strategie, koncepcje,red.J. Piekarski, L. Tomaszewska, M. Szymańska, Pedagogika, „Zeszyty Naukowe” t. 6, cz. 1, Płock 2007, s. 339.5Zob. A. Pola,Miejsce plastyki w edukacji permanentnej,„Plastyka w Szkole” 1990, nr 5, s. 213.6Por. A. Pikała,Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli powszechnego wychowaniaestetycznego w kontekście potrzeb i uwarunkowań społeczno-kulturalnych,Łódź 2008, s. 51.7Do teoretyków edukacji artystycznej wskazujących twórczą aktywność nauczycieli plastyki jakoważną płaszczyznę rozwoju zawodowego zaliczamy m.in.: Stefana Kościeleckiego, Stefana Szumana,Stanisława Popka, Irenę Wojnar.1186Beata Kunatrozwoju zawodowego rozumianego jako całożyciowe uczenie się i ustawiczne stawa-nie się8.Twórcze działania, jak twierdzi Stefan Kościelecki, może skutecznie uprawiać ten,kto sam ich doświadcza. W przypadku nauczyciela edukacji wizualnej wielorakie do-świadczenia twórcze są niezbędne nie tylko dla własnej twórczości, ale mogą być inspi-racją do kreowania twórczych postaw uczniów9. Także wedle Ireny Wojnar nauczycielplastyki musi być wrażliwy na sztukę, nie wystarczy zdobycie wiadomości i umiejętnościw tej dziedzinie, konieczne i potrzebne jest mu własne twórcze doświadczenie10. Częstozdarza się, że ma on bogatą wiedzę, wysokie kwalifikacje intelektualne, uzdolnieniai umiejętności, ale nie angażuje się we własną działalność twórczą, co może w konse-kwencji mieć negatywny wpływ na realizację zadań zawodowych. Nauczyciel plastyki,jak twierdzi Maria Szymańska, powinien mieć wiedzę merytoryczną i warsztatową,a osobowość i wrażliwość artysty może mu pomóc we wskazywaniu uczniom właściwejdrogi w sferze kultury, estetyki, sztuki i wrażliwości na otoczenie11. Powinien być twór-cą i badaczem oraz znać metody i środki stosowane w nauczaniu sztuk plastycznychoraz aspekty psychopedagogiczne, które kierują działaniami pedagogicznymi12. Abysztuka nie straciła swojej tożsamości, należy, zdaniem Katarzyny Olbrycht, wymagaćod nauczyciela plastyki refleksyjności zorientowanej na odkrywanie wartości13, głębokorozwiniętej podmiotowości, kompetencji psychopedagogicznych oraz merytorycznychzwiązanych z przedmiotem, gdyż to właśnie nauczyciel jest czynnikiem, od któregonajbardziej uzależniony jest proces wychowawczy i jego efekty14. Edukacja plastycznawymaga od niego wiedzy i umiejętności oraz własnych doświadczeń w zakresie upra-wiania i przeżywania sztuki15.Na uczelniach wyższych kształcących nauczycieli plastyki trwa nieustanna debata natemat modelu ich pożądanych cech i wykształcenia. Podkreśla się wagę przygotowaniatwórczych nauczycieli plastyki, a zarazem artystów16.Zob. Ch. Day,Rozwój zawodowy nauczyciela. Uczenie się przez całe życie,tłum. J. Michalak,Gdańsk 2004, s. 21.9S. Kościelecki,Sylwetka absolwenta studiów plastyczno-pedagogicznych w świetle propozycjimodelu jego kształcenia. Rysunek – wychowanie plastyczne – plastyka – edukacja wizualna,[w:]Na-uczyciele plastyki i ich kształcenie,red. K. Olbrycht, Cieszyn 1999, s. 161.10Por. I. Wojnar,Nauczyciel i wychowanie estetyczne,Warszawa 1968, s. 130.11Ibidem,s. 339.12Por. M. Szymańska,Wychowanie przez sztukę jako integracyjny element współczesnej edukacjii młodzieży. Kształcenie nauczycieli w zakresie edukacji plastycznej,[w:]Kształcenie pedagogów –strategie, koncepcje, idee,red. J. Piekarski, L. Tomaszewska, E. Wiśniewska, Pedagogika, „ZeszytyNaukowe” t. 4, cz. 2, Płock 2005, s. 556.13Por. K. Olbrycht,Sztuka a działania pedagogów,Katowice 1987, s. 147.14Ibidem.15K. Olbrycht,Kształcenie nauczycieli plastyki w Polsce końca lat 90-tych. Stan, wnioski, postulaty,[w:]Nauczyciele plastyki…,s. 13.16Zob. J. Winnicka-Gburek,Artyści o nauczaniu i nauczycielu plastyki. Wprowadzenie,[w:]Nauczyciele plastyki…,s. 179-181.8Twórcza aktywność plastyczna nauczycieli edukacji wizualnej…187W przypadku kształcenia nauczyciela plastyki, twierdzi Irena Popiołek-Rodzińska,„powinna zaistnieć harmonia i współgranie pracy pedagogicznej z artystyczną”17.Stanisław Rodziński zaznacza, że optymalny model nauczyciela plastyki łączy pedagogai twórcę. Jeśli uprawia on własną twórczość i rozumie mechanizmy procesu twórczego,to „po prostu wie, że dziecko, które pracuje twórczo na lekcji, napotyka takie sameproblemy, jakie napotyka profesjonalny artysta”18.Zgodnie z interdyscyplinarnym modelem kompetencji zawodowych nauczycielaplastyki opracowanym przez Stanisława Popka, wśród realizowanych przez niego zadańrozwoju zawodowego ważną rolę powinno odgrywać uprawianie własnej twórczościplastycznej19. Z koncepcji pedagoga-artysty autorstwa Stefana Szumana także wyni-ka, że z punktu widzenia kształcenia i wychowania najlepszą sytuacją jest, gdy osobaprowadząca zajęcia z zakresu edukacji artystycznej ma profesjonalne przygotowaniezarówno artystyczne, jak i pedagogiczne. Edukacja plastyczna wymaga bowiem wszech-stronnego podejścia ze strony prowadzącego ją nauczyciela, najlepiej zawodowegoartysty i pedagoga20.W kontekście powyższych koncepcji pedeutologicznych dokonano próby rozpozna-nia rzeczywistej praktyki twórczej aktywności plastycznej nauczycieli edukacji wizu-alnej szkół podstawowych i gimnazjalnych miasta Białystok i powiatu białostockiego.Metodologiczne podstawy badań własnychPrzedmiotem badań21uczyniono twórczą aktywność plastyczną nauczycieli edukacjiwizualnej jako płaszczyznę ich rozwoju zawodowego. Celem poznawczym było zdia-gnozowanie dziedzin i uwarunkowań twórczej aktywności plastycznej nauczycieliedukacji wizualnej. Ważnym zamierzeniem badawczym było wyłonienie nauczycielispośród plastyki liderów wyróżniających się na tle grupy zawodowej specjalistycznymprzygotowaniem plastyczno-pedagogicznym; wieloletnim doświadczeniem w pracyna stanowisku nauczyciela plastyki oraz rozwijających się w zakresie twórczości pla-stycznej, a w konsekwencji poznanie ich subiektywnych przeżyć, odczuć i doświadczeńI. Popiołek-Rodzińska,O nauczaniu i nauczycielu plastyki,[w:]Nauczyciele plastyki…,s. 184.S. Rodziński,O nauczaniu i nauczycielu plastyki,[w:]Nauczyciele plastyki…,s. 191.19Por. S. Popek,W poszukiwaniu wyznaczników modelu nauczyciela plastyki,[w:]Kształceniepedagogów realizujących wychowanie plastyczne – w świetle aktualnych potrzeb edukacyjnych i uwa-runkowań społeczno-kulturowych,red. K. Olbrycht, Cieszyn 1998, s. 37-38.20Zob. S. Szuman, za: M.M. Tytko,Artysta a wychowawca w koncepcji Stefana Szumana,[w:]Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju,red. K. Krasoń,B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Katowice 2009.21Badania prowadzono w ramach rozprawy doktorskiej nt.Rozwój zawodowy nauczycieli plastyki(stan, specyfika, uwarunkowania)napisanej pod kierunkiem dra hab. Włodzimierza Prokopiuka prof.Uniwersytetu w Białymstoku.1718188Beata Kunatzwiązanych z własną twórczą aktywnością plastyczną jako dziedziną ich ustawicznegorozwoju zawodowego.Na pierwszym etapie badań zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, a w jejramach dwie techniki badawcze: ankietę i wywiad (narzędziami były ich autorskiekwestionariusze). Z pedagogami, umownie nazwanymi twórcami-artystami, wyłonio-nymi dzięki badaniom diagnostycznym z grupy wszystkich nauczycieli plastyki szkółpodstawowych i gimnazjalnych miasta Białystok i powiatu białostockiego, przeprowa-dzono badania biograficzne. Zastosowano metodę autobiograficzną stanowiącą częśćmetody biograficznej22. Autobiografia, zgodnie z ujęciem Danuty Lalak, rozumiana byłajako biografia podmiotowa, w której badany jest równocześnie podmiotem opisywa-nych wydarzeń23. Uzyskano typ relacji autobiograficznych określanych przez NormanaK. Denzina jako biografia tematyczna24. Zakres tematyczny autobiografii ograniczonodo życia zawodowego nauczycieli plastyki-twórców. Odwołując się do koncepcji FritzaSchütze, jako technikę gromadzenia materiału empirycznego zastosowano wywiadnarracyjny25.Próbę badawczą stanowiło 87 nauczycieli plastyki szkół podstawowych i gimnazjal-nych (zróżnicowanych ze względu na zmienne niezależne, takie jak: rodzaj wykształ-cenia, stopień awansu zawodowego, usytuowanie środowiskowe szkoły)26. Badaniamiobjęto aktywnych zawodowo nauczycieli edukacji wizualnej, zarówno specjalistów(absolwentów wychowania plastycznego), jak i nauczycieli, którzy ukończyli innekierunki studiów, a do prowadzenia przedmiotu plastyka zostali uprawnieni, ponieważukończyli studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny z zakresu „sztuki”. Zgodniezaś z wymogami ministerialnymi kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela,poza specjalistami danego przedmiotu, ma między innymi osoba, która legitymujesię dyplomem ukończenia studiów wyższych na kierunku (specjalności) innym niżW. Jakubowski, za: W. Dróżka,Autobiografia w badaniach jakościowych,„Pedagogika Kultury”,t. 5, Lublin 2009, s. 60.23D. Lalak w klasyfikacji biografii rozumianej jako opis życia wyróżnia biografię podmiotową jakoopis własnego życia (autobiografia) obok biografii przedmiotowej (opis cudzego życia – biografia).Zob. D. Lalak,Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej,Warszawa2010, s. 106.24N.K. Denzin,Reinterpretacja metody biograficznej w socjologii: znaczenie a metoda w analiziebiograficznej,[w:]Metoda biograficzna w socjologii,red. J. Włodarek, M. Ziółkowska, Warszawa–Po-znań 1990, s. 67.25Zob. G. Jakob,Wywiad narracyjny w badaniach biograficznych,[w:]Jakościowe orientacjew badaniach pedagogicznych,red. D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski, Łódź 2001, s. 112.26Charakterystyka badanych nauczycieli plastyki: rodzaj wykształcenia: 43,7% kierunek edukacjaplastyczna (wychowanie plastyczne), 42,5% kierunek inny niż EP + studia podyplomowe sztuka; 13,8%kierunek inny niż EP + kurs kwalifikacyjny sztuka; stopień awansu zawodowego: 16,1% – nauczycielekontraktowi, 25,3% – nauczyciele mianowani, 58,6% – nauczyciele dyplomowani; usytuowanie śro-dowiskowe szkół – miejsca pracy: 52,1% – miasto Białystok, 22,4% – miasto powiatu białostockiego,25,5% – wieś powiatu białostockiego.22Twórcza aktywność plastyczna nauczycieli edukacji wizualnej…189nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto ma przygotowa-nie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny z zakresunauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć27. Redukcja plastyki i muzykido wspólnego przedmiotu o nazwie „sztuka” doprowadziła do tego, że wystarczają-cymi kwalifikacjami zawodowymi dla nauczyciela plastyki, w ocenie MEN, może byćukończenie kursu kwalifikacyjnego lub studiów podyplomowych w zakresie sztuki. Donauczania tego przedmiotu uprawnieni są zatem nauczyciele innych przedmiotów porocznej edukacji obejmującej treści z zakresu plastyki i muzyki28.Badania właściwe prowadzono w latach 2010-2011 na terenie 115 szkół podstawo-wych i gimnazjalnych usytuowanych w Białymstoku (57 szkół) oraz powiecie biało-stockim – 58 szkół mieszczących się w obrębie 15 gmin.Twórcza aktywność plastyczna w rozwoju zawodowymnauczycieli edukacji wizualnej – wyniki badańZ przeprowadzonych analiz wynika, że nauczyciele edukacji wizualnej rozwijają sięzawodowo w dziedzinach związanych zarówno z działalnością dydaktyczno-wycho-wawczą, artystyczną, jak i z szeroko rozumianą sztuką i kulturą (dydaktyka i metodykaplastyki; uczestnictwo w różnych formach życia artystycznego; upowszechnianie, ani-macja i promocja sztuki; teoria, historia i krytyka sztuki; wychowanie i profilaktyka).Badania dowodzą, że ważną płaszczyzną rozwoju zawodowego 60,9% nauczycieliedukacji wizualnej jest własna twórcza aktywność plastyczna. Rozwój w tym zakresiewarunkuje rodzaj ich wykształcenia, stopień awansu zawodowego oraz usytuowanieśrodowiskowe miejsca pracy (tab. 1).Wyniki badań świadczą o zasadniczej różnicy w zakresie uprawiania twórczościplastycznej przez nauczycieli plastyki legitymujących się różnym formalnym rodza-jem wykształcenia. Uprawianiem własnej twórczości plastycznej zajmują się przedewszystkim absolwenci uczelni artystyczno-pedagogicznych. Tylko około 8% nauczycieliinnych przedmiotów, uprawnionych do prowadzenia plastyki dzięki ukończeniu kursukwalifikacyjnego z zakresu „sztuka” podejmuje działania w tym zakresie. Taka sytuacjamoże być konsekwencją tego, że nauczyciele innych przedmiotów, na przykład muzyki,matematyki, przyrody, biologii, katechezy, wychowania do życia w rodzinie, którzyRozporządzenie MENiS z 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaga-nych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 155,poz. 1288); Art. 9 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674,z późn. zm.).28Zob. Rozporządzenie MEN z 15 lutego 1999 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szko-łach publicznych Dz. U. z 1999 r. Nr 14, poz. 128.27 [ Pobierz całość w formacie PDF ]