TURYSTYKA W OBIEKTACH POPRZEMYSŁOWYCH, 3 rok, !!!!krajoznawstwo
[ Pobierz całość w formacie PDF ]TURYSTYKA W OBIEKTACH POPRZEMYSŁOWYCH
KONCEPCJA PROMOCJI I ROZWOJU
MARKOWEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO
W ZABYTKACH TECHNIKI I PRZEMYSŁU W POLSCE
ŹRÓDŁO:
www.pot.gov.pl
[FRAGMENTY!]
Wprowadzenie
Turystyka przemysłowa
(industrialna) jest w Polsce zjawiskiem stosunkowo nowym, które nie wpisało się
jeszcze w katalog produktów turystycznych oferowanych turystom krajowym i zagranicznym. Tymczasem
wykorzystując zabytki techniki i przemysłu można stworzyć niezwykle atrakcyjną samoistną ofertę
turystyczną lub wzbogacić już istniejącą.
Wzrost znaczenia turystyki industrialnej niesie pozytywne efekty dla rozwoju regionalnego, wpływa na
wzrost gospodarczy, może łagodzić skutki restrukturyzacji przemysłu na rynku pracy poprzez tworzenie
nowych miejsc w sektorze usług. Wykorzystanie zasobów dziedzictwa technicznego do celów
turystycznych sprzyja rozwojowi gospodarczemu zarówno w skali lokalnej, jak również w skali całego
kraju. Turystyka industrialna podnosi atrakcyjność turystyczną wybranych obszarów a przez to wzmacnia
potencjał gospodarczy regionów. Nowy produkt turystyczny, będący atrakcją zarówno dla odbiorcy
krajowego, jak i zagranicznego, może wzbogacić ofertę rynku turystycznego.
W związku z powyższym Polska Organizacja Turystyczna przy współpracy Polskiego Komitetu TICCIH,
Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz
innych instytucji i organizacji zajmujących się tematyką dziedzictwa kultury technicznej pragnie
przedstawić możliwości rozwoju turystyki industrialnej na terenie całego kraju. Istnieje wiele argumentów
przemawiających za tworzeniem takiego produktu turystycznego, a także liczne problemy, które
należałoby rozwiązać.
Treść „Koncepcji…” była przedmiotem szerokiej konsultacji z wieloma instytucjami i organizacjami. Dzięki
pomocy regionalnych organizacji turystycznych dokument został uzgodniony z przedstawicielami sektora
turystycznego ze środowiska biznesu, a także konserwatorami zabytków i przedstawicielami instytucji
kultury.
Dziedzictwo przemysłowe
oznacza zabytki budownictwa przemysłowego i techniki. Są to obiekty
związane z działalnością produkcyjną: kopalnie, huty, elektrownie, różnego rodzaju fabryki przemysłu
maszynowego, obiekty związane z przemysłem przetwórczym (wiatraki, młyny, gorzelnie, browary,
kuźnie), przemysłem papierniczym (papiernie, drukarnie), włókienniczym, ceramicznym (fabryki ceramiki,
cegielnie) i wiele innych. Do tej grupy zabytków zaliczane są także obiekty związane z transportem
kolejowym (linie kolejowe wraz z zespołami dworcowymi i infrastrukturą kolejową), transportem rzecznym
(kanały wodne, śluzy, zapory), morskim (stocznie, urządzenia portowe) i lądowym. Są to także dzieła myśli
inżynieryjnej, jak mosty, wiadukty, tamy, czy urządzenia hydrotechniczne (kanały rzeczne). Tę grupę
1
obiektów określa się mianem
nieruchomych dóbr kultury
.
Zabytki techniki
–
to obiekty będące świadectwem dziedzictwa szeroko pojętej kultury technicznej.
Za dziedzictwo przemysłowe uznaje się również maszyny i urządzenia stanowiące wyposażenie fabryk,
zbiory placówek muzealnych, pojazdy silnikowe, urządzenia kolejowe itp. Te zabytki określa się mianem
ruchomych dóbr kultury
. Wśród najcenniejszych zabytków ruchomych najpełniej reprezentowane są
dziedziny charakterystyczne dla historii polskiego przemysłu, takie jak młynarstwo, włókiennictwo,
górnictwo, hutnictwo. Występują też zabytki reprezentujące przemysł szklarski, hydroenergetyczny,
poligraficzny, papierniczy. Liczną grupę stanowią środki transportu kolejowego. Są to lokomotywy,
parowozy i wagony taboru normalno- i wąskotorowego. Dużą wartość zabytkową posiadają elementy
infrastruktury kolejowej, takie jak zwrotnice, semafory, urządzenia nastawcze, pompy itp. W rejestrze
zabytków wiele jest samochodów osobowych, mniej jednostek pływających i samolotów oraz motocykli i
samochodów ciężarowych. Specyficznymi rodzajami zabytków techniki są pojazdy wojskowe, środki
transportu zbiorowego: autobusy i tramwaje, a nawet pojazdy konne.
Określenie liczby zachowanych zabytków budownictwa przemysłowego i techniki w Polsce ma charakter
szacunkowy. Ogółem zewidencjonowanych jest blisko 16 000 nieruchomych i około 4000 ruchomych dóbr
kultury. Z tej liczby ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków objęto 1700 obiektów
nieruchomych i blisko 2500 ruchomych dóbr kultury. Rzeczywista liczba obiektów jest znacznie wyższa,
gdyż w ewidencji i rejestrze zabytków umieszczone są całe zespoły przemysłowe obejmujące wiele,
czasem nawet kilkadziesiąt budynków.
W układzie branżowym zasób ilościowy ewidencyjnych dóbr kultury przedstawia się następująco: 81
kopalni węgla kamiennego, 3 kopalnie soli kamiennej, 31 hut żelaza, 51 wapienników, 23 odlewnie, 277
elektrowni, 132 gazownie, 201 trafostacji, 29 portów i zespołów stoczniowych, 11 latarni morskich, 130
stalowni, 40 zakładów metalurgicznych, 237 fabryk maszyn, 40 zakładów przemysłu metalowego, 28
zakładów przemysłu chemicznego, 273 wieże ciśnień, 285 wodociągów miejskich, 1709 młynów, 514
wiatraków, 118 rzeźni, 1135 browarów, 204 gorzelnie, 656 kuźni, 284 spichlerze, 859 fabryk
włókienniczych, 163 cegielnie, 122 zakłady ceramiczne, 148 papierni, 100 tartaków, 9 garbarni, 166
cukrowni, 26 piekarni, 13 krochmalni, 219 mleczrni, 15 jazów i śluz, 102 przepusty, 6 kanałów, 8 zajezdni
tramwajowych oraz 5445 obiektów kolejnictwa.
W sensie obszarowym najwięcej zabytków techniki znajduje się na terenach obszarów włączonych do
granic Polski po II wojnie światowej. Natomiast obszar rdzennie polski był w stosunkowo mniejszym
stopniu zindustrializowany, z wyjątkiem województwa świętokrzyskiego i łódzkiego. Wykaz najbardziej
atrakcyjnych turystycznie obiektów oraz tras turystyki industrialnej w układzie województw przedstawiono
w załączniku nr 1 do niniejszego dokumentu.
Polska dysponuje bogatymi zasobami zabytków techniki i przemysłu. Wśród 150 najbardziej atrakcyjnych
turystycznie obiektów blisko jedna trzecia to zabytki związane z dziedzictwem przemysłowym. Na tej liście
atrakcji znalazły się m.in. kopalnie ołowiu i srebra w Tarnowskich Górach, Gryficka kolejka wąskotorowa,
XVII-wieczne organy w Kamieniu Pomorskim, port w Szczecinie, molo w Sopocie, statki - muzeum w
porcie w Gdyni, kwatera
Wilczy szaniec
w Gierłoży, skansen w Olsztynku, Kanał Elbląski, wiadukt w
Stańczykach, umocnienia Międzyrzecza, skansen w Osieku, tężnie w Ciechocinku, Kanał Augustowski,
2
muzeum kolei wąskotorowej w Sochaczewie, Hala Ludowa we Wrocławiu, podziemne fabryki w Walimiu,
kopalnia kruszców w Złotym Stoku, papiernia w Dusznikach Zdrój, skansen górniczy Królowa Luiza w
Zabrzu, neolityczne Krzemionki Opatowskie, zabytki górnictwa rud i przemysłu w Sielpi, Samsonowie,
Starachowicach i Maleńcu, kopalnie soli w Wieliczce oraz w Bochni, muzeum górnictwa naftowego w
Bóbrce a także skansen w Sanoku.
Wiele z atrakcyjnych turystycznie obiektów techniki i przemysłu znajduje się pod opieką lokalnych
stowarzyszeń i organizacji działających na rzecz zachowania, popularyzacji i udostępniania wybranych
obiektów. Wśród działań popularyzacyjnych podejmowanych przez takie organizacje są imprezy
edukacyjne, kulturalne czy też festyny przyciągające rzesze zainteresowanych. Przykładem mogą być
odbywające się corocznie Dymarki Świętokrzyskie. Dawne hale fabryczne, szyby, wiatraki czy inne tego
typu obiekty stanowią niejednokrotnie tło interesujących wydarzeń kulturalnych, zwłaszcza związanych ze
sztuką współczesną.
Od niedawna możemy obserwować w Polsce swoistą modę na adaptację zabytkowych obiektów
poprzemysłowych, ich rewitalizację poprzez adaptację do nowych funkcji. Utrzymanie zewnętrznej formy
obiektów, połączone z wprowadzeniem nowych funkcji do ich wnętrza pozwala zachować
charakterystyczne elementy przemysłowego krajobrazu wybranych regionów, co jest szczególnie istotne z
punktu widzenia tożsamości kulturowej wybranych miast oraz regionów. Zachowane elementy dziedzictwa
kultury technicznej mają również niezwykle istotne znaczenie w procesie edukacji regionalnej.
Zabytki techniki i przemysłu coraz częściej znajdują się w sferze zainteresowań turystów. Już nie tylko
specjaliści zwiedzają historyczne zakłady, lecz również turyści pragnący poznać szeroko rozumiane
dziedzictwo kulturowe. Tym samym zwiększa się popyt na tego typu atrakcje.
Kolejnym argumentem przemawiającym za rozwojem turystyki przemysłowej jest jej ponadsezonowość –
cecha, która tak bardzo jest pożądana w dziedzinie turystyki.
Jednocześnie rozwój i promocja turystyki industrialnej w Polsce wymagają rozwiązania wielu problemów,
wśród których można wyróżnić problemy związane z ogólną sytuacją dziedzictwa kultury technicznej oraz
z ich turystycznym przystosowaniem.
Podstawowym problemem bardzo wielu obiektów zabytkowych jest ich zły stan techniczny. Często
budynki przemysłowe są w takim stopniu zdewastowane, że ich remonty nie są uzasadnione
ekonomicznie. Szansę upatrywać należy w skierowaniu środków z funduszy strukturalnych na programy i
projekty dotyczące aktywizacji turystycznej i konserwacji zabytków techniki. W proces ochrony i promocji
zabytków techniki (obok służb konserwatorskich, sektora turystyki i jednostek samorządu terytorialnego)
w większym niż dotychczas stopniu powinny być zaangażowane te resorty, w gestii których pozostają
poszczególne branże przemysłu.
Ważną kwestią jest także niska świadomość społeczna wartości zabytków techniki, przekładająca się na
niską świadomość potencjału turystycznego tych obiektów. Duże znaczenie ma zatem prowadzenie badań
naukowych i stałe poszerzanie wiedzy o obiektach i zespołach budowlanych, a także zabytkowych
maszynach i urządzeniach. Dotyczy to nie tylko tych obiektów, które posiadają walor atrakcji turystycznej.
Prowadzenie badań w tej dziedzinie powinno być przedmiotem stałego zainteresowania instytutów
naukowych oraz instytucji podległych ministrowi kultury.
3
Jednym z głównych problemów związanych bezpośrednio z ruchem turystycznym, jest brak odpowiednio
przygotowanych atrakcji i towarzyszącej im infrastruktury turystycznej. Często obiekty udostępniane
zwiedzającym funkcjonują niejako w zawieszeniu, oderwane od podstawowej bazy towarzyszącej, takiej
jak punkty gastronomiczne, obiekty noclegowe, czy kioski z pamiątkami.
Brak działań promujących turystykę industrialną odbija się w sposób widoczny na niewielkiej liczbie ofert
turystycznych wykorzystujących zabytki techniki. Działania takie powinny być podejmowane zarówno na
szczeblu lokalnym, np. w formie edukacji regionalnej, jak i na ogólnokrajowym i międzynarodowym.
Szczególnymi atrakcjami turystycznymi są placówki muzealne i paramuzealne, których profil związany jest
z dziedzictwem przemysłowym i kultury technicznej. Celem ich działania jest trwała ochrona dóbr kultury,
informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie wiedzy historycznej,
nauki i kultury oraz kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej. Funkcja dydaktyczna placówki
muzealnej realizuje się w działalności wystawienniczej, organizowaniu zajęć dla młodzieży szkolnej, a - w
odniesieniu do zabytków techniki i budownictwa przemysłowego - przede wszystkim przez powiązania z
funkcją turystyczną.
W Polsce działa obecnie blisko 100 muzeów, których profil związany jest z dziedzictwem przemysłowym.
Wykaz najbardziej atrakcyjnych turystycznie placówek przedstawiono w załączniku nr 2 do niniejszego
dokumentu. Wśród tej liczby znajdują się 22 muzea dawnych technologii (np. hutnictwa, odlewnictwa,
ceramiki, włókiennictwa, młynarstwa, papiernictwa, drogownictwa), 7 muzeów pożarnictwa, 5 muzeów
morskich, 4 muzea kolejnictwa oraz mniejsze skanseny taboru kolejowego. Największym
zainteresowaniem turystycznym cieszą się Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce oraz Muzeum Techniki
NOT w Warszawie a także Sztolnie Walimskie, neolityczne kopalnie w Krzemionkach Opatowskich i
Muzeum Kolei Wąskotorowych w Sochaczewie. Atrakcyjnymi placówkami ze względu na ofertę turystyki
przemysłowej są m.in. Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku, unikalne Muzeum Produkcji Zapałek w
Częstochowie, Muzeum Historii Materialnej im. Jana Pazdura na terenie Wielkiego Pieca w
Starachowicach, Sztolnia w Tarnowskich Górach, Skansen Górniczy w Zabrzu, Muzeum Przemysłu i
Techniki w Wałbrzychu. Chętnie odwiedzane przez turystów są placówki gromadzące zbiory militariów -
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i Poznaniu, Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, Muzeum
Marynarki Wojennej w Gdyni i wiele innych mniejszych placówek.
Słabą stroną większości placówek muzealnych jest anachroniczna struktura organizacyjna i przestarzała
organizacja pracy, co wydatnie ogranicza zakres, sposób i poziom świadczonych usług. Te cechy
instytucji są przyczyną niezadowalającej dostępności placówek i niedostatecznego wykorzystywania
potencjalnych możliwości uatrakcyjnienia oferty turystycznej. Wydaje się, że rozwój produktów turystyki
industrialnej nie będzie możliwy bez dostosowania muzeów do współczesnych wymagań rynku
turystycznego.
Powołanie placówki muzealnej jest często jedynym sposobem zachowania zabytkowego zakładu
przemysłowego oraz uratowania cennych maszyn i urządzeń. W wielu przypadkach muzea techniczne
mieszczą się w wycofanych z produkcji zakładach lub budynkach poprzemysłowych. Tworzenie muzeów
bądź skansenów przemysłowych, obrazujących historię wybranych zakładów oraz całych branż np.
górnictwa, hutnictwa, hydrotechniki czy komunikacji jest sprawdzonym w wielu krajach sposobem
4
utrwalania dziedzictwa narodowego. Przystosowując budynki fabryczne do celów muzealnych umożliwia
się turystom kontakt z zabytkowymi maszynami i urządzeniami w ich autentycznym otoczeniu.
Dziedzictwo techniki posiada wielki walor edukacyjny. Priorytetem władz oświatowych stała się obecnie
edukacja regionalna. Kształtowanie przekonań o potrzebie ochrony zabytków powinno być włączone w
system nauczania na wszystkich szczeblach. Zabytki techniki mają szczególne znaczenie dla
kształtowania tożsamości narodowej i formowania właściwych postaw społecznych młodego pokolenia.
Postulat ten jest szczególnie aktualny w odniesieniu do dziedzictwa przemysłowego, gdyż w
powszechnym odczuciu zbyt rzadko dostrzegane są walory historyczne, architektoniczne i kulturowe tych
obiektów. Różnego typu inicjatywy kulturalne w formie jarmarków czy festynów prezentujące tzw. ginące
zawody rzemieślnicze: kowalstwo, tkactwo, garncarstwo itp. cieszą się dużym zainteresowaniem. Postęp
techniczny i automatyzacja pracy odsuwa w niepamięć tradycyjne zawody. Niebawem praca górnika czy
hutnika będzie zaliczana do tej właśnie kategorii – ginących zawodów. Górnictwo i hutnictwo wiązało się
nie tylko z ciężką, niebezpieczną pracą, ale także z wieloma pięknymi tradycjami integrującymi to
środowisko zawodowe i lokalne społeczności. Zabezpieczenie wybranych zespołów przemysłowych w
formie
żywych muzeów
umożliwi przyszłym pokoleniom zapoznanie się ze specyfiką pracy w tych
zawodach.
Niska społeczna świadomość wartości zabytków techniki, przekłada się na niedocenianie potencjału
turystycznego tych obiektów. Uzasadnia to potrzebę zainicjowania w mediach publicznych kampanii
informacyjnej, propagującej ochronę zabytków i turystykę industrialną. W ramach kampanii warto
akcentować dokonania polskich inżynierów, prezentując ich wkład w rozwój przemysłu, powstanie dzieł
techniki i opracowanie unikalnych rozwiązań technologicznych.
Istnieje wiele atrakcyjnych z turystycznego punktu widzenia obiektów techniki i przemysłu, które znajdują
się pod opieką organizacji pozarządowych. Podejmują one starania o ich zachowanie i udostępnianie.
Lokalne stowarzyszenia skupiające dawnych pracowników przemysłu, posiadających rozległą wiedzę na
temat swoich zakładów, są ważnym partnerem wszelkich działań promocyjnych i aktywizujących turystykę
industrialną. Wiele obiektów posiada niepełną dokumentację konserwatorską. Materiały źródłowe
dotyczące historii fabryk są rozproszone. W takich sytuacjach pamięć dawnych pracowników stanowi
czasem jedyne źródło wiedzy o przeszłości. Dobre wykorzystanie tego zasobu wiedzy ma nieocenione
znaczenie dla dokumentowania ciągłości rozwoju przemysłu. Jest również przydatne w promocji
zabytków.
Dziedzictwo przemysłowe powala lepiej zrozumieć rozwój regionalny i jego specyfikę. Z tego powodu
zabytki techniki coraz częściej znajdują się w sferze zainteresowania turystów, pragnących poznać
kontekst historyczny i uwarunkowania gospodarcze dziedzictwa kulturowego. Jednak brak
skoordynowanych działań promujących turystykę industrialną przekłada się na niewielką ofertę
turystyczną i zbyt ograniczone wykorzystanie turystyczne atrakcyjnych zabytków techniki. Celowe jest
sporządzenie wojewódzkich programów rozwoju turystyki industrialnej, nakreślających koncepcję
stworzenia i promocji produktów turystycznych wykorzystujących walory zabytków techniki. Polski Komitet
TICCIH nawiąże współpracę z regionalnymi organizacjami turystycznymi w tym zakresie i udzieli
rekomendacji dla najcenniejszych obiektów i zespołów zabytkowych.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]